Na terenie Sandomierza znajduje się aktualnie pięć cmentarzy z których cztery wpisane są do rejestru zabytków. Cmentarz Katedralny zajmuje miejsce szczególne w historii miasta. Założony w 1792 r. należy do najstarszych lokowanych poza murami miasta w Polsce. Miejsce wyznaczył Magistrat Sandomierza w porozumieniu z kapitułą sandomierską. Miał być to cmentarz dla parafii kościoła kolegiackiego p.w. NMP (od 1818 r. katedra). Stąd nazwa cmentarza – Katedralny pomimo przejścia w 1934 r. pod zarząd parafii św. Józefa.
Na unikalne walory Cmentarza Katedralnego składa się m.in. ponad 300 zabytkowych nagrobków. Najstarsze są z 1804 r. i 1806 r. W związku z pracami konserwatorskimi, niemalże co roku odkrywane są nowe. Spośród zabytkowych nagrobków ponad 225 pochodzi sprzed 1915 r. W tej liczbie prawie 1/4 (55 nagrobków) są to nagrobki prawosławne (pozostałość sąsiadującego, niegdyś autonomicznego Cmentarza Prawosławnego). Inną oryginalną wartością cmentarza jest jego krajobraz. W niektórych miejscach można się czuć jak w centrum XIX-wiecznej nekropolii.
Cmentarz Katedralny (wraz z Cmentarzem Prawosławnym stanowiącym obecnie jego integralną część) został 17 października 1989 r. wpisany do rejestru zabytków i stanowi bezcenne świadectwo dziejów historycznych i kulturalnych miasta i regionu. Nieco młodszym cmentarzem jest Cmentarz Świętopawelski założony w 1810 r. Zachowało się tu kilkadziesiąt zabytkowych nagrobków z II połowy XIX w. i początku XX w.
Cmentarz ten został założony w 1810 r. Podczas wojny polsko-austriackiej w 1809 r. na skutek działań wojennych zniszczeniu uległ cmentarz przykościelny św. Pawła. W związku z tym w 1810 r. ówczesny proboszcz parafii ks. Józef Lisikiewicz odstąpił grunty plebańskie na założenie cmentarza parafialnego. W późniejszych okresach cmentarz był kilkakrotnie rozszerzany. Pochowano na nim prawie 12 tys. osób.
Więcej na: www.cmentarz.sandomierz.net
Cmentarz Prawosławny
Integralną część obecnego Cmentarza Katedralnego stanowi dawny Cmentarz Prawosławny, usytuowany w północno-zachodniej części. Prawosławni mieszkańcy Sandomierza i okolic należeli kolejno do parafialnych cerkwi w Opatowie (Św. Jerzego Zwycięzcy) 1778-1837; Radomiu (Św. Mikołaja Cudotwórcy) 1837-1852; Zawichoście (Św. Archanioła Michała) 1852-1965 i Sandomierzu (Św. Archanioła Michała) 1865-1915. Ponadto w mieście funkcjonowała druga cerkiew szkolna (Św. Mikołaja Cudotwórcy) 1898-1915.
W październiku 1834 r. Komisarz Obwodu Sandomierskiego skierował pismo do Dozorów Kościelnych – istniejących od 1817 r. – wzywające je do nadesłania, w przeciągu pięciu dni pod rygorem nałożenia kary, projektów na przybranie potrzebnej przestrzeni gruntu przy Cmentarzach Rzymsko-katolickich na chowanie zwłok zmarłych wojskowych i Innych osób wyznania Religii Grecko-Rossyiskiej lub wzniesienia Cmentarzy wyznania Grecko-Rossyiskiego. Tak więc zmarłe osoby wyznania prawosławnego były grzebane na parafialnych cmentarzach prawosławnych, bądź na miejscowych cmentarzach rzymskokatolickich. Nie zachowała się korespondencja będąca odpowiedzią na to polecenie, ale późniejsze informacje z lat sześćdziesiątych XIX w. sugerują, że wytyczono miejsce, bądź miejsca do grzebania prawosławnych na istniejącym cmentarzu miejskim.
Od 1865 r., po przeniesieniu parafii Św. Archanioła Michała z Zawichostu do Sandomierza, w aktach zgonów podawana była informacja, że pochówków dokonywano na sandomierskim wydzielonym cmentarzu. Jednak inne dokumenty z lat sześćdziesiątych podają o chaotycznych pochówkach na cmentarzu miejskim. Od 1888 r. pojawia się stała informacja o prawosławnym cmentarzu (sandomirskoje prawosławnoje kładbiszcze), chociaż już wcześniej sporadycznie występowała np. w 1866 r., w 1873 r. Cmentarz Prawosławny powstał na gruntach przylegających do północno-zachodniej części cmentarza miejskiego o szerokości 10 sążni, tj. ok. 17 metrów. Na ten cmentarz prowadziło osobne wejście od strony szosy sandomiersko-opatowskiej z bramą, zapewne drewnianą, obitą miedzianą blachą. Wejście to zamurowano na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w.
Wszystkie kwatery były umieszczone w kilku rzędach wzdłuż muru. W niektórych miejscach po dzień dzisiejszy, widoczne jest jeszcze rozplanowanie poszczególnych prawosławnych kwater. Były one zapewne oddzielone od cmentarza rzymskokatolickiego czytelną po dzień dzisiejszy alejką. Dlatego prowadziła do nich oddzielna brama.
W sierpniu 1913 r. proboszcz parafii prawosławnej Ojciec Konstanty Kiersza informował Magistrat Miasta Sandomierza, że cmentarz prawosławny stał się przepełniony. W związku z tym zaszła konieczność rozszerzenia obecnego cmentarza lub wytyczenia nowego. Należało to zrobić jak najszybciej. W związku z tym planowano rozszerzyć ówczesny Cmentarz Prawosławny do szosy (obecnie ul. Mickiewicza) kosztem placu miejskiego. Specjalna komisja złożona z: pełnomocnika naczelnika powiatu sandomierskiego, powiatowego lekarza, powiatowego inżyniera-architekta, miejscowego proboszcza prawosławnego i prezydenta miasta Sandomierza, 12 stycznia 1914 r. postanowiła kupić plac pod cmentarz (odręcznie sporządzony plan rozszerzenia cmentarza prawosławnego znajduje się w Archiwum Państwowym w Radomiu - patrz kopia planu). Plac ten odpowiadał wszystkim wymogom stawianym przez prawo państwowe odnoszące się do zakładania cmentarzy. Wydarzenia I wojny światowej przesądziły o tym, że cmentarza prawosławnego nie rozszerzono. W związku z wcześniejszymi staraniami miejsce przewidywane na poszerzenie cmentarza prawosławnego zostało włączone do cmentarza wojennego.
Prawosławne kwatery znajdowały się jeszcze poza Cmentarzem Prawosławnym. Na przeciw Mogiły Bratniej, wyłącznie Polaków, żołnierzy służących w 72 Tulskim Pułku Piechoty, którzy zginęli podczas walk o Sandomierz we wrześniu 1914 roku, znajdowało się kilka rzędów mogił żołnierzy rosyjskich, na których były prawosławne drewniane krzyże. Na przełomie lat 60-tych i 70-tych. XX wieku kwatery żołnierskie zlikwidowano, a na ich miejscu wybudowano współczesne grobowce na nowe pochówki.
W okresie okupacji hitlerowskiej, z polecenia władz niemieckich, na opuszczonym Cmentarzu Prawosławnym zaczęto chować zmarłych w szpitalu zakaźnym. Pochówki miały wówczas miejsce tylko na kwaterach z grobami ziemnymi. W latach 70-tych XX w. zaczęto likwidować poszczególne groby prawosławne ze znajdującymi się na nich nagrobkami. Na ich miejscu dokonywano, nowych pochówków i stawiano murowane grobowce. Na początku lat 80-tych zaczęły się „masowe” wtórne pochówki na Cmentarzu Prawosławnym. Proces ten uległ istotnemu zahamowaniu po wpisaniu Cmentarza Katedralnego do rejestru zabytków w 1989 r. Skutkiem tego wszelka działalność budowlana i wprowadzanie jakichkolwiek zmian w układzie przestrzennym cmentarza podlega z urzędu kontroli Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Dodatkowym organem kontrolującym te sprawy jest Społeczny Komitet Odnowy Cmentarza Katedralnego w Sandomierzu.
Zgodnie z zachowanymi księgami metrykalnymi prawosławnej parafii p.w. św. Archanioła Michała w latach 1852-1915 ogólna liczba zmarłych pochowanych na Cmentarzu Prawosławnym w Sandomierzu wynosiła około 449 osób. Ponadto, jak można przypuszczać jest on miejscem wiecznego spoczynku osób innych wyznań, z których nie wszystkie są odnotowane w prawosławnych księgach metrykalnych. Cmentarz Prawosławny formalnie był administrowany przez warszawską parafię prawosławną do czasu jego włączenia do Cmentarza Katedralnego po II wojnie światowej. Ostatnie pogrzeby osób wyznania prawosławnego z udziałem księży prawosławnych miały miejsce jeszcze po II wojnie światowej. Cmentarz Prawosławny był bardzo zaniedbany. Obecnie staraniem SKOCK został odrestaurowany, część nagrobków odnaleziono i zakonserwowano. Aktualnie znajduje się na nim 59 nagrobków i krzyży, w większości uszkodzonych i przemieszczonych. Stanowi to około 13 % odnotowanych pochówków prawosławnych na tym cmentarzu. Nie wszystkie groby posiadały nagrobki, które mogły zachować się do obecnych czasów. W większości były to tylko drewniane krzyże prawosławne, które nie przetrwały próby upływającego czasu. W związku z „dzikimi” wysypiskami śmieci pierwotny poziom cmentarza prawosławnego zasypano przynajmniej jednometrową warstwą ziemi. Cmentarz ten staraniem SKOCK został uprzątnięty i odkryto 10 zapomnianych i niewidocznych prawosławnych nagrobków.
Po koniec lat czterdziestych ubiegłego wieku powstała inicjatywa utworzenia jednego wspólnego Cmentarza Żołnierzy Armii Radzieckiej w Sandomierzu. Miały się na nim znaleźć ekshumowane ciała żołnierzy poległych podczas II wojny światowej. Cmentarz powstał w latach 1951-1956 na gruntach oddalonych ok. 2 km od ówczesnego centrum miasta, przy ul. Mickiewicza. Nekropolie urządzono według projektu Stanisława Studnika. Obecnie na Cmentarzu Żołnierzy Armii Radzieckiej w Sandomierzu pochowanych jest ok. 11 tys. żołnierzy.
Cmentarze Żydowskie w Sandomierzu
W średniowieczu, od kiedy funkcjonowała w Sandomierzu gmina żydowska istniał osobny cmentarz dla izraelitów popularnie nazywany kierkutem. Znajdował się on na Przedmieściu Opatowskim, mniej więcej w rozwidleniu ul. Podwale Dolne i ul. Tatarska. W I połowie XIX w. został on zamknięty, a w okresie międzywojennym znajdowało się na nim ledwie kilkadziesiąt uszkodzonych macew.
W połowie XIX w. założono nowy cmentarz żydowski na terenie folwarku miejskiego przy drodze na Gołębice. Zajmował on obszar ok. 2 mórg. Z powodu jego przepełnienia w 1928 r. został on rozszerzony o morgę (o tzw. nowy kierkut) w kierunku północnym. Podczas II wojny światowej cmentarz ten został zdewastowany. W 1948 r. ocaleni z Holokaustu sandomierscy Żydzi wystawili pomnik. Został on wzniesiony w kształcie piramidy z zachowanych macew według projektu Józefa Pietraszewskiego. W 1955 r. zdewastowany teren cmentarza pożydowskiego jako mienie porzucone został przekazany Technikum Przetwórstwa Owocowego. Na jego terenie wzniesiono internat (obecna Bursa Międzyszkolna) i obiekty sportowe. Obecnie zachowała się mała część byłego cmentarza żydowskiego, na której są macewy i pomnik upamiętniający pomordowanych Żydów.
Sandomierskie cmentarze już na pod koniec XIX wieku były przepełnione. Mimo planów założenia nowej nekropolii nie były one finalizowane. Dopiero Niemcy w 1943 r. na gruntach Krukowa wytyczyli nowy cmentarz miejski zwany dzisiaj Cmentarzem Komunalnym na Krukowie. Jest na nim pochowanych ponad 10 tys. mieszkańców miasta i okolicy.
Opracował: Piotr Sławiński
